โครงการโบราณคดีชุมชนบ้านนาตอง
โครงการโบราณคดีชุมชนบ้านนาตองเป็นความร่วมมือระหว่างศูนย์ภูมิภาคโบราณคดีและวิจิตรศิลป์แห่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (สปาฟา) และชุมชนบ้านนาตอง โดยได้รับการสนับสนุนจากหลายหน่วยงาน ได้แก่ ข่ายลูกหลานเมืองแพร่ กศน.แพร่ สภาวัฒนธรรมจังหวัดแพร่ สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแพร่ หน่วยจัดการต้นน้ำแม่ก๋อน-แม่สาย สถานีอนามัยบ้านนาตอง โรงเรียนบ้านนาตอง สำนักศิลปากรที่ 7 จ.น่าน คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร และกรมศิลปากร มีจุดมุ่งหมายเพื่อศึกษาและอนุรักษ์แหล่งโบราณคดีบ้านนาตอง โดยให้ชุมชนเป็นผู้ร่วมศึกษาและขุดค้นแหล่งโบราณคดี รวมถึงดูแลรักษา อนุรักษ์ และเผยแพร่ความรู้เกี่ยวกับแหล่งโบราณคดีด้วยตนเอง
ความเป็นมาของโครงการ
เมื่อต้นปี 2551 เจ้าหน้าที่จากศูนย์สปาฟาและข่ายลูกหลานเมืองแพร่ได้นำเยาวชนจากจ.แพร่มาทัศนศึกษาที่บ้านนาตอง ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของโครงการสร้างจิตสำนึกด้านการอนุรักษ์มรดกวัฒนธรรมให้แก่เยาวชน (โครงการบ้านหนังสือ พ.ศ. 2549-2551) และพบว่าถ้ำสามแห่งที่บ้านนาตองน่าจะเป็นแหล่งโบราณคดี เนื่องจากพบโบราณวัตถุได้แก่เครื่องมือหินและเศษกระดูกกระจัดกระจายอยู่ทั่วไป ทางข่ายลูกหลานเมืองแพร่จึงประสานงานกับสำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแพร่ให้นักโบราณคดีจากสำนักศิลปากรที่ 7 จ.น่าน มาสำรวจ และได้คำยืนยันว่าบริเวณถ้ำทั้งสามแห่งน่าจะเป็นแหล่งโบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์ อายุประมาณ 2,000-4,000 ปี
ในวันที่ 16 มิถุนายน พ.ศ. 2551 คณะจากศูนย์สปาฟาและข่ายลูกหลานเมืองแพร่ ร่วมกับ ร.ศ.สายันต์ ไพรชาญจิตร์ จากคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ได้เดินทางมาสำรวจแหล่งโบราณคดีที่บ้านนาตองอีกครั้ง ร.ศ.สายันต์ให้ความเห็นว่าแหล่งโบราณคดีนี้น่าจะมีอายุไม่ต่ำกว่า 5,000 – 6,000 ปี เนื่องจากพบขวานหินขัดคล้ายกับขวานหินประเภทบัคซอนเนียน (Bacsonian) ซึ่งพบในแหล่งโบราณคดีในภาคเหนือของไทยและประเทศเวียดนาม เมื่อได้พูดคุยกับผู้ใหญ่บ้าน (นายประเสริฐ สีใหม่)และผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน (นายสันติ ศุภวงศ์) จึงได้ทราบว่าชุมชนบ้านนาตองทราบตั้งแต่ พ.ศ. 2547 แล้วว่าที่นี่เป็นแหล่งโบราณคดีเนื่องจากมีการพบเศษกระดูกและเครื่องมือหินในขณะที่มีพระสงฆ์มาจำพรรษาที่ถ้ำ ชุมชนนาตองมีความต้องการศึกษาและอนุรักษ์แหล่งโบราณคดีนี้ให้เป็นแหล่งเรียนรู้ของชุมชนและของจังหวัดแพร่ต่อไป ทางคณะสำรวจจึงแนะนำให้ผู้ใหญ่บ้านทำหนังสือขออนุญาตกรมศิลปากรเพื่อทำการขุดค้นแหล่งโบราณคดีร่วมกับนักโบราณคดี
การศึกษาและขุดค้น
เมื่อได้รับอนุญาตจากกรมศิลปากรแล้ว จึงได้กำหนดการศึกษาแหล่งโบราณคดีในระยะที่หนึ่งตั้งแต่วันที่ 10-24 มกราคม พ.ศ. 2552 โดยได้รับการสนับสนุนจาก กศน.แพร่ ให้นักศึกษาของกศน.ที่เป็นชาวบ้านนาตองเข้าร่วมศึกษาแหล่งโบราณคดี และหน่วยจัดการต้นน้ำแม่ก๋อน-แม่สาย อนุเคราะห์ให้เจ้าหน้าที่ของหน่วยฯเข้าร่วมการขุดค้นตลอดระยะเวลาดำเนินงาน มีชาวนาตองรวมทั้งสิ้น 15 คนเข้าร่วมการขุดค้นและได้มีพิธีมอบประกาศนียบัตรให้แก่ผู้เข้าร่วมรวมถึงผู้สนับสนุนการขุดค้นทุกท่านในวันที่ 23 มกราคม โดยมีหัวหน้าสำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแพร่และประธานสภาวัฒนธรรมจังหวัดแพร่ให้เกียรติเป็นผู้มอบประกาศนียบัตรที่ถ้ำปู่ปันตาหมี นอกจากนี้ยังมีนักเรียน นักศึกษาและผู้สนใจจากจังหวัดแพร่และจังหวัดใกล้เคียงมาเยี่ยมชมหลุมขุดค้นและได้ช่วยขุดค้นด้วยอีกจำนวนหนึ่ง รวมถึงนักศึกษาฝึกงานจากสำนักศิลปากรที่ 7 จังหวัดน่านอีกด้วย
การขุดค้นในระยะที่หนึ่ง แบ่งออกเป็นสองหลุม ได้แก่หลุมปู่ปัน 1 ซึ่งมีขนาด 3 x 3 เมตร อยู่ด้านหน้าถ้ำใกล้กับที่ประดิษฐานพระพุทธรูป ส่วนหลุมปู่ปัน 2 อยู่ด้านในสุดของถ้ำ มีขนาด 1.5 x 3 ม. จากการสำรวจและขุดค้นหลุมปู่ปัน 1 พบโบราณวัตถุและหลักฐานทางโบราณคดีได้แก่เครื่องมือหินประเภทต่างๆ เช่นขวานหิน ค้อนหิน หินสำหรับลับเครื่องมือ ชิ้นส่วนภาชนะดินเผา ชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์และสัตว์ทั้งที่เผาไฟและไม่เผาไฟ และเปลือกหอย เป็นต้น หลักฐานทางโบราณคดีที่น่าสนใจคือชิ้นส่วนกรามบนของมนุษย์ 2 ชิ้นที่ได้จากการขุดค้น เครื่องมือหินประเภทหินกลมเจาะรูขนาดต่างๆ ซึ่งไม่ทราบแน่ชัดว่าใช้ทำอะไร และชิ้นส่วนเครื่องประดับจากเปลือกหอย ส่วนที่หลุมปู่ปัน 2 นอกจากเครื่องมือหิน ชิ้นส่วนภาชนะดินเผา และเศษกระดูกแล้ว เมื่อขุดไปได้ประมาณ 50 ซ.ม. จากผิวดินก็พบโครงกระดูกมนุษย์ตั้งแต่ต้นขาถึงปลายเท้า ร่างกายท่อนบนอยู่ในผนังหลุม หากต้องการขุดทั้งโครงต้องทำการขยายหลุมเพิ่ม เนื่องด้วยเวลาในขณะนั้นมีจำกัด คณะขุดค้นจึงตัดสินใจกลบหลุมปู่ปันสองด้วยทรายเพื่อให้กระดูกแห้ง และรอให้ผู้เชี่ยวชาญด้านกระดูกจากกรมศิลปากรเข้าร่วมการขุดค้นระยะที่สองในเดือนมีนาคม 2552
จากการขุดค้นในระยะที่หนึ่ง สรุปได้ว่าแหล่งโบราณคดีถ้ำปู่ปันตาหมีน่าจะเป็นแหล่งฝังศพในยุคก่อนประวัติศาสตร์สมัยหินใหม่ ประมาณอายุที่ 4,000 ปีมาแล้ว เนื่องจากพบชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์และเครื่องมือหินจำนวนมากและไม่พบหลักฐานของเครื่องมือเครื่องใช้ที่ทำจากโลหะ
ในการขุดค้นระยะที่สองระหว่างวันที่ 4-15 มีนาคม 2552 ผู้เชี่ยวชาญด้านกระดูกจากกรมศิลปากร คือคุณประพิศ พงษ์มาศ และอาจารย์จากมหาวิทยาลัยศิลปากรได้แก่ รศ.ดร.ธนิก เลิศชาญฤทธิ์ ได้เข้าร่วมการขุดค้นด้วยในช่วงแรก การขุดค้นครั้งนี้ได้รับความอนุเคราะห์จากหน่วยจัดการต้นน้ำแม่ก๋อน-แม่สาย ให้เจ้าหน้าที่ของหน่วยเข้าร่วมการขุดค้น รวมถึงมีชาวบ้านนาตองจำนวนหนึ่งเข้าร่วมการขุดค้นด้วย คณะขุดค้นได้ยกโครงกระดูกขึ้นจากหลุมและนำมาเก็บไว้ที่ศาลาอเนกประสงค์ วัดนาตอง จากนั้นได้ทำการวิเคราะห์กระดูกที่ขุดได้จากทั้งสองหลุมขุดค้น พบว่ามีกระดูกของคนไม่ต่ำกว่า 9 คนด้วยกัน ได้แก่เด็กอายุ 1-5 ปี 2 คน อายุ 5-8 ปี 1 คน วัยรุ่นอายุ 15-25 ปี 2 คน ผู้ใหญ่อายุ 25-35 ปี 1 คน (ทั้งหมดวิเคราะห์จากชิ้นส่วนกราม) และผู้ใหญ่อายุ 35-45 ปี 2 คน (วิเคราะห์จากกรามและกระดูกสันหลัง) ส่วนโครงกระดูกที่พบที่หลุมปู่ปัน 2 เป็นเพศชายอายุประมาณ 35-45 ปี สูงประมาณ 159-162 ซ.ม. และน่าจะเสียชีวิตจากอาการบาดเจ็บที่ขาเนื่องการการเรียงตัวของกระดูกขาผิดหลักกายวิภาค คนเหล่านี้น่าจะรับประทานอาหารประเภทเนื้อดิบเป็นส่วนมากเพราะฟันสึกมากในลักษณะเรียบเท่ากันทั้งหมด และมีอาหารประเภทแป้งน้อยเพราะฟันส่วนใหญ่อยู่ในสภาพดี ไม่มีรอยผุ
การขุดค้นระยะที่สองที่หลุมปู่ปัน 2 นี้ทำให้ได้หลักฐานยืนยันว่านอกจากเป็นแหล่งฝังศพแล้ว ถ้ำนี้ยังเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของครอบครัวหรือชุมชนขนาดเล็กต่อเนื่องกันยาวนานและมีการผลิตเครื่องมือหินโดยเฉพาะเครื่องมือหินกลมเจาะรู ซึ่งพบทั้งแบบที่อยู่ในขณะเตรียมการเจาะ แบบที่เจาะยังไม่เสร็จ แบบที่สมบูรณ์ และแบบหักครึ่ง เมื่อนับปริมาณของหินกลมเจาะรูทั้งที่สมบูรณ์และไม่สมบูรณ์ที่พบในถ้ำและบริเวณหมู่บ้านน่าจะไม่ต่ำกว่า 20 ชิ้น ซึ่งแสดงให้เห็นถึงวัฒนธรรมการใช้เครื่องมือที่โดดเด่น น่าสนใจและน่าศึกษาต่อไป เครื่องมือหินกลมเจาะรูนี้พบบ้างที่จังหวัดแม่ฮ่องสอนจากการขุดค้นที่เพิงผาบ้านไร่ อ. ปางมะผ้า โดย ผศ.ดร.รัศมี ชูทรงเดช จากมหาวิทยาลัยศิลปากร และที่แหล่งโบราณคดียุคหินใหม่หลายแห่งในตอนเหนือของประเทศพม่าจากการสำรวจของ ดร.เอลิซาเบธ มัวร์ แห่งมหาวิทยาลัยลอนดอน ถึงแม้ยังไม่ทราบแน่ชัดว่าเครื่องมือหินกลมเจาะรูหรือที่เรียกง่ายๆว่า “หินโดนัท” นี้ใช้ทำอะไร คุณลุงสวัสดิ์ เพียงใจ ชาวบ้านนาตองได้สาธิตให้ดูว่าสามารถนำมาใช้เป็นหินถ่วงน้ำหนักของสว่าน หรือที่เรียกว่า “เหล็กจี” เพื่อเจาะรูได้ และมีชาวบ้านนาตองผู้หญิงอีกท่านเล่าว่าบรรพบุรุษใช้หินนี้ทำเหล็กจีซึ่งเป็นเวลาไม่ต่ำกว่า 100 ปีมาแล้ว ความรู้นี้ถือเป็นส่วนสำคัญมากที่แสดงถึงทักษะในการดัดแปลงและการใช้เครื่องมือของมนุษย์ซึ่งนับเป็นก้าวแรกเพื่อสืบหาการใช้ประโยชน์จากเครื่องมือหินชนิดนี้
เป็นที่น่าสนใจว่านักธรณีวิทยาได้ให้ความรู้ไว้ว่าหินบางชนิดที่นำมาใช้ทำเครื่องมือเป็นหินที่พบได้ตามธรรมชาติที่ อ.ลอง ไม่ใช่แถวบ้านนาตอง บางชนิดเป็นหินภูเขาไฟ และบางชนิดเป็นหินที่ไม่พบในบริเวณจังหวัดแพร่ จึงสามารถตั้งข้อสันนิษฐานได้ว่าน่าจะมีการติดต่อแลกเปลี่ยนสินค้ากันระหว่างชุมชนที่บ้านนาตองกับชุมชนโบราณอื่นๆในจังหวัดแพร่ ทำให้เกิดการเคลื่อนย้ายของวัตถุดิบที่ใช้ในการผลิต ณ ปัจจุบันนี้ บ้านนาตองเป็นแหล่งโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์แห่งเดียวที่พบในจังหวัดแพร่ ทำให้เกิดคำถามว่าแหล่งโบราณคดีในสมัยเดียวกันอยู่ที่ใดในจังหวัดแพร่บ้าง
เมื่อเสร็จสิ้นการขุดค้นระยะที่สอง พบว่ายังไม่สามารถปิดหลุมปู่ปัน 2 ได้เนื่องจากยังพบโบราณวัตถุในชั้นดินอยู่ จึงต้องพักการขุดค้นไว้ และจะกลับมาขุดค้นต่อเป็นระยะที่สามในเดือนพฤษภาคม พ.ศ.2552 โบราณวัตถุทั้งหมดที่ขุดค้นได้ในขณะนี้เก็บไว้ที่ศาลาอเนกประสงค์ วัดนาตอง และมีการจัดนิทรรศการชั่วคราวขนาดเล็กไว้ที่ศาลาฯซึ่งแสดงโครงกระดูกและโบราณวัตถุอื่นๆเช่นเครื่องมือหินและเปลือกหอย รวมถึงสว่านที่ทำโดยชาวบ้านนาตองเพื่อแสดงการดัดแปลงใช้ประโยชน์จากเครื่องมือ ทุกชิ้นสามารถจับต้องได้ เมื่อเสร็จการขุดค้นแล้วควรจะมีการจัดนิทรรศการถาวรและปรับปรุงศาลาฯให้เป็นพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น ซึ่งต้องอาศัยความร่วมมือจากท้องถิ่นหลายภาคส่วนรวมถึงชาวบ้านนาตองเองที่จะเป็นผู้บอกเล่าเรื่องราวให้ความรู้แก่ผู้เข้าชมและเป็นผู้ดูแลรักษาแหล่งโบราณคดีรวมถึงโบราณวัตถุต่างๆ
เพื่อให้ได้ข้อมูลที่ชัดเจนและเป็นประโยชน์ต่อการศึกษาอดีตของเมืองแพร่และของประเทศไทยโดยรวม ศูนย์สปาฟาจึงตัดสินใจจะส่งชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์และชิ้นส่วนเปลือกหอยจำนวน 3 ชิ้นไปตรวจหาอายุที่ศูนย์วิจัย Beta Analytic Inc. รัฐฟลอริดา ประเทศสหรัฐอเมริกา โดยวิธี Accelerator Mass Spectrometry หรือ AMS Radiocarbon Dating ซึ่งจะให้ค่าอายุที่แน่นอนและใช้ปริมาณโบราณวัตถุจำนวนน้อยกว่าวิธี Radiocarbon Dating แบบเก่า ใช้เวลาในการตรวจและประเมินผล 30 วัน แม้ว่าค่าใช้จ่ายในการตรวจวิเคราะห์มีราคาค่อนข้างสูง (ประมาณ 700 เหรียญสหรัฐหรือ 24,500 บาทต่อชิ้น) ผลการวิเคราะห์ก็น่าจะเป็นประโยชน์ต่อการศึกษาทางโบราณคดีในประเทศไทยโดยรวมและช่วยให้คนแพร่ได้ทราบความเป็นมาของเมืองแพร่ในอดีตมากขึ้น
โครงการโบราณคดีชุมชนบ้านนาตองนี้นับเป็นก้าวแรกของการศึกษาด้านโบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์ในจังหวัดแพร่ เนื่องจากไม่เคยมีการศึกษา ขุดค้น และขึ้นทะเบียนแหล่งโบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์ในจังหวัดแพร่มาก่อนเลย และยังเป็นแหล่งโบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์แห่งแรกในภาคเหนือฝั่งตะวันออกที่มีการศึกษาขุดค้นอย่างเป็นระบบถูกต้องตามหลักวิชาการ ผลที่ได้จากโครงการนี้จึงเป็นการเพิ่มองค์ความรู้ด้านสังคมและวัฒนธรรมของมนุษย์โบราณในภาคเหนือ ช่วยให้ชาวบ้านนาตองและชาวแพร่เองได้เรียนรู้เรื่องประวัติศาสตร์ของตนเองพร้อมทั้งสามารถถ่ายทอดความรู้ให้แก่คนอื่นๆได้ และช่วยให้ชุมชนมีความภาคภูมิใจในบ้านเกิด เกิดความรักและผูกพันกับแหล่งมรดกวัฒนธรรม รวมทั้งช่วยให้เกิดความสามัคคี และสร้างความรู้ความเข้าใจเรื่องรากเหง้าของตนเองซึ่งจะนำไปสู่การพัฒนาชุมชนและการอนุรักษ์แหล่งมรดกวัฒนธรรมอย่างยั่งยืน
